Met deze truc doorprik je elke illusie

Een op een, in een gevecht, verliest de mens het van de chimpansee. Waarschijnlijk verliezen we het van bijna elk dier. En zeker ook van virussen en bacteriën. Als individu stellen we niets voor in de natuur. Maar samen… Dan zijn we het meest machtige wezen van de hele aardbodem.

Dit besef zit zo sterk in onze genen geprint, dat we depressieve gevoelens ontwikkelen als we ons buitengesloten voelen of buitengesloten worden van de groep. En dit kan al op veel subtieler niveau zitten dan als pispaaltje behandeld worden in de klas.

Het geheim van het succes van de mens is onze verbeeldingskracht. Daarmee zijn we in staat om op abstract niveau samen te werken. Door te geloven in geld, in landgrenzen, in het bestaan van een bedrijf, in de universele rechten van de mens, in kapitalisme, in de Europese Unie.

Dit zijn verhalen die werken, omdat we dit met z’n allen goed kunnen voorstellen en de gevolgen van dit verhaal accepteren. Het zijn geen leugens. We creëren een uiterst effectieve schijnwereld, waarin we met duizenden mensen tegelijkertijd voor iets kunnen staan. Bijvoorbeeld als je voor Peugeot werkt. Een internationaal bedrijf met 200.000 werknemers die in 2008 1,5 miljoen auto’s produceerden. Als alle fabrieken worden vernietigd, bestaat het bedrijf nog steeds. Het heeft een bankrekeningnummer, een logo, het heeft een juridische status. Werknemers voelen zich onderling verbonden ook al kennen ze elkaar niet. Maar Peugeot is een papieren werkelijkheid. Het is niet tastbaars. Zoiets kan alleen de mens verzinnen.

Dit voorbeeld komt uit het veelgeprezen boek Sapiens van Yuval Noah Harari.

Deze historicus pleit ervoor om de geschiedenis van de mens anders te bekijken. Niet door de bril van macht, veroveringen of creativiteit. Maar door je af te vragen hoe we met geluk en het lijden zijn omgegaan de afgelopen duizenden jaren. De mens heeft altijd geleden en heeft altijd een manier gezocht om dit leed te verzachten. Religie is een van de meest zichtbare pijnverzachters geweest.

Hij ziet in lijden het ultieme bewijs van welk menselijk verhaal een verzinsel is (zoals geld) en welk verhaal dat we onszelf hebben wijsgemaakt een waarheid is.

Harari heeft daarom een simpele vraag bedacht om die schijnillusie te doorprikken. Dit vertelt hij in gesprek met je-kan-nog-efficiënter-leven goeroe Tim Ferris. Het is zo simpel, dat je opeens heel anders naar politieke retoriek gaat kijken. En ook naar advertenties en films.

Dit is zijn controlevraag:

Kan het geschetste beeld, het geschetste verhaal of de geschetste held voelen? Kortom: Kan die lijden?

Je kan bijvoorbeeld heel veel frustratie voelen tegenover de overheid. Maar tegen wie voel je dan precies deze machteloosheid? Je kan de overheid niet straffen, je kan ze niet in de gevangenis gooien, je kan ze niet eens aanspreken. Het is een schijnwerkelijkheid, met vervangbare mensen, die leiding geven aan een aantal departementen. Je kan ze voor de rechter dagen. Maar dan komt er een advocaat die namens de overheid praat. Maar wie is de overheid dan?

Een mens voelt, een mens lijdt. Een bedrijf, de ‘democratie’, de economie, een computer, de koelkast. Die kunnen niet voelen.

Als een koning zegt: ‘De eer van onze trotse natie is aangetast! We moeten ten strijde trekken!’

Wie is er dan precies in zijn eer aangetast? Een land kan niet voelen of lijden. De soldaten, die zullen lijden bij een oorlog. Maar niet het land zelf. Dus de eer van de trotse natie is een verzinsel.

Net zoals ik me al jaren verbaas dat politici tijdens verkiezingen dingen beloven als: ‘Een beter Nederland’. Uuuh, voor wie wordt het beter dan? Heb je het over mij? Hoe wil je mijn leven beter maken dan? Gaat de overheid elke dag een gebakken ei voor me maken bij het ontbijt? Dat zou mijn leven aanzienlijk beter maken. Beter dan de nooit uit te voeren belofte van ‘het eerlijke verhaal’. Wie is in godsnaam ‘Nederland’? Wij allemaal? Dat kan niet. Dat is een verzinsel.

Net zoals al die economen die blijven benadrukken hoe belangrijk groei is. Oh ja? Wordt de economie daar gelukkig van? Is die nu verdrietig? Word ik gelukkig van groei? Van meer geld? Ik word waarschijnlijk vooral gelukkiger als ik iets meer verdien dan de buurman. Maar dat is wat anders dan groei.

Dat is ook de psychologische hoofdreden dat mensen die in een villawijk in Wassenaar wonen nog steeds net zo ongelukkig kunnen zijn als jij en ik. Want ze vergelijken zichzelf met de buurman die een duurdere auto heeft, een iets groter zwembad en waarschijnlijk een nog aantrekkelijkere liefdespartner. Ze vergelijken zich niet met de rest van de wereld. Geld maakt niet gelukkig. Jezelf vergelijken met een ander maakt je tijdelijk gelukkig of diep ongelukkig.

Je leest het boek van Harrari hier. En het gesprek met Tim Ferris luister je hier terug.

Deze tekst is als e-mail op 31 maart 2021 gedeeld als onderdeel van de woensdage-mail.