Het niet-geleefde leven als vrijgezel

Lieve vreemdeling,

Ik heb lang gedacht dat het korte verhaal ‘De gedaanteverwisseling’ van Kafka gewoon gaat over een kater uit de hel.

Kom op: wakker worden na een avondje zuipen, voelt soms echt aan als wakker worden als een levensgrote kever, toch?

Er zijn heel veel interpretaties over dit fantastische verhaaltje.

Maar ik kwam in Safranski’s ‘Kafka, schrijven voor zijn leven’ een bijzondere tegen.

Het is gewoon vermijdingsangst voor een huwelijk.

Kafka blijkt liever als een kever in zijn bed te liggen dan te trouwen.

Oké, oké. Eerst een bekentenis.

Kafka en zijn vader en zijn geliefdes

Ik heb me lang Franz Kafka gevoeld.

Overdag de kantoorklerk uithangen, ’s avonds blogberichten tikken over Charlie.

Zoals Kafka overdag ambtenaar was en tot diep in de nacht, wonend bij zijn ouders en zusjes, zijn verhalen schreef.

Het enige waar deze Tsjechische schrijver echt naar verlangde, het enige wat ook écht moest in zijn leven, was schrijven.

• Trouwen en kinderen opvoeden zag hij als het hoogste goed dat je in je leven kon bereiken. Maar door zijn enorme afkeer van zijn autoritaire vader zag hij het ook als iets besmets waar hij niet voor kon gaan.
• Net zoals hij zijn eigen lichamelijke drang tot seks iets pervers en smerigs vond. Met schaamrood op de kaken bezocht hij af en toe een bordeel en was opgelucht als hij weer was vertrokken, er niet te veel smerige dingen waren gebeurd en zijn lijf weer even gekalmeerd aanvoelde.

Klinkt enorm duaal dit allemaal, vind je niet?

Zo was hij ook op liefdesgebied.

• Hij eiste dat Felice net zulke lange brieven moest terugsturen en het liefst per direct. Want dat wachten op antwoord vond hij verschrikkelijk. En haar korte brieven waren teleurstellend. Tegelijkertijd werd hij doodsbenauwd van haar toespelingen om te gaan trouwen.

Het was in deze periode dat hij zijn meest beroemde korte verhaal ‘De gedaanteverwisseling’ schreef.

Als je familie je niet wil

Het verhaal gaat over Gregor Samsa, die op een dag wakker wordt als kever. Vanbinnen nog steeds dezelfde persoon, maar vanbuiten een levensgroot insect.

Zijn vader, zussen, moeder en zelfs collega’s herkennen hem niet meer. Ze behandelen hem ook niet meer als Samsa, maar als een smerig wezen.

Het is het absurdisme ten top. En er zitten zoveel metaforen in dit verhaal.

• Kafka zelf voelde zich altijd een buitenbeentje in zijn familie. Een last. Dat kun je letterlijk nemen: dat je de kever bent.
• Maar je kunt het ook interpreteren als de joodse plek in de maatschappij in de jaren ’10 van de vorige eeuw en de groeiende spanningen. Ze werden als ‘anders’ en ‘onmenselijk’ gezien en behandeld. Ook Kafka, zelf van joodse komaf, ervaarde dit in Praag.

Filosoof Rüdiger Safranski interpreteert het verhaal als het ‘niet-geleefde leven’.

Samsa, die kostwinnaar is van het gezin inclusief ouders, en daarvoor al zijn eigen dromen en ambities heeft opgegeven. Zijn schuldgevoel naar zichzelf dat hem een ondier laat voelen. Dat uiteindelijk zichtbaar wordt als een lijf dat in ongedierte verandert.

Ikzelf denk dat het over het schuldgevoel en de walging gaat, waar Kafka altijd last van had.

Al dat duale in zijn leven.

Niemand kan zien hoeveel je van jezelf walgt. Maar wat als anderen dat wel kunnen zien? Je ‘ware aard’? Als de lelijkheid vanbinnen ook vanbuiten te zien was? Als een afstotelijke kever?

Zouden ze dan nog van je houden? Of wijzen ze je af, zoals je jezelf afwijst?

Geen verzoening

Samsa sterft uiteindelijk als reuzekever in bed en zijn familie is opgelucht. Alsof ze bevrijd zijn van hun grootste last. In plaats van verdrietig over hun verloren broer en zoon.

Kafka weigerde zijn verhaal te eindigen in troost en verzoening. Je moest de haat tegen de familie voelen, hoe ze met Samsa omgingen.

Wat aangaf hoe Kafka zich soms over zijn eigen familie voelde. Ook al bleef hij als goedverdienende ambtenaar gewoon bij zijn ouders en zussen wonen.

Zo duaal.

Trouwen?

Goed.

Kafka had ‘De gedaanteverwisseling’ in 1912 geschreven. Maar de kever had hij eerder benoemd.

In het verhaal ‘Bruiloftsvoorbereidingen op het land’ uit 1908. Over een personage dat naar zijn verloofde reist, maar erg zijn best doet om er niet aan te komen.

Hij voelt zich zelfs niet schuldig als hij door een ongeluk in bed belandt. ‘Ik heb zoals ik daar in bed lig de gedaante van een grote kever, een vliegend hert of een meikever geloof ik,’ zegt hij.

Waarna Safranski droog opmerkt:

Dat is Kafka’s vrijgezellenlogica: beter als kever in bed blijven liggen dan al te dicht bij een bruid komen.’

Het kan geen toeval zijn dat Kafka ‘De gedaanteverwisseling’ schreef in dezelfde periode dat Felice zich wilde verloven met hem.

Toch?

Liefs,

Tomson

PS

• De gedaanteverwisseling heb je in ongeveer anderhalf uur uit. Maar de leeservaring ga je nooit meer vergeten. Wat een intens boek. Ik kan me nog precies herinneren waar ik het las, op mijn kamertje in Utrecht, op een dinsdagavond, met een bak rooibos thee. Een goed boek verandert je. Dit boek heeft me veranderd. ​Hier te halen.​
• Kafka — schrijven voor zijn leven van Safranski. Een prachtige analyse over het (schrijvers)leven van Kafka, met veel dwarsverbanden tussen zijn dagboeken zijn korte verhalen en intense briefwisselingen met zijn verloofde vrouwen. Een hele mooie introductie in het werk van Franz. Hier ​te halen​.