Als je Wikipedia mag geloven, gaat het schilderij De Schreeuw van Edvard Munch over een oorverdovende schreeuw van de natuur. De hoofdpersoon op het doek kan slechts zijn oren bedekken voor het kabaal.

Iemand denkt zelfs dat de vurige horizonkleuren komen door een vulkaanuitbarsting die in die tijd plaatsvond.

Maar als je de aantekeningen van Munch zelf leest, over het moment dat hij met twee vrienden over de kade langs de haven liep, lijkt het mij vrij duidelijk wat hem overkwam.

Dit heeft hij opgetekend:

Ik liep met twee vrienden over de weg. De zon ging onder. Ik voelde iets als een vlaag van weemoed. De lucht werd plotseling bloedrood. Ik bleef staan en leunde doodmoe tegen het hek. Bezag de lucht, vurig als bloed en zwaarden. De blauwzwarte fjord en stad. Mijn vrienden liepen door. Ik stond daar te trillen van angst. En ik voelde iets als een grote, oneindige schreeuw door de natuur gaan.

Als je een beetje ervaring hebt met paniek- en angstaanvallen is het niet de natuur die schreeuwt. Maar je lijf dat alle zintuigen openzet en een deken van angst over je heen laat gaan. Je wenst het je ergste vijand niet toe.

Volgens mij beeldde Munch dat nauwelijks uit te leggen gevoel uit.

Hij twijfelde de eerste jaren na deze ervaring, of hij dit gevoel wel onder woorden kon brengen. Of op het doek kon schilderen.

Zijn eerste versie van dit tafereel heette ‘wanhoop’. Je ziet niet de bekende schreeuw, maar een man met een hoed, Munch zelf. Zijn twee vrienden kijken een stukje verder, op de pier, naar hem. De man zelf kijkt voor zich uit, weg van het doek. De lucht is al vuurrood.

Er is ook een andere versie, waar het personage geen hoed op heeft. De twee vrienden staan met de rug naar hem toegekeerd op de pier.

Dat is het ding met angstaanvallen. De buitenwereld kan het bijna niet aan je zien. Terwijl je van binnen in brand staat. Al je zintuigen staan open en je ervaart de wereld om je heen op een heel nare, onnatuurlijke manier. Geluiden komen anders binnen, zoals geluid binnenkomt als je net in slaap dommelt in de trein of in het vliegtuig. Onschuldige geuren brengen kotsneigingen naar boven. De lucht die je inademt, lijkt besmet te zijn.

Munch maakte een derde versie van zijn schilderij: het gezicht met de iconische schreeuw.

Is het je al opgevallen dat dat gezicht ook een emoji is? Emoji die onze emoties moeten uitbeelden. Heb je al een vermoeden welke? Het is die emoji met twee handen aan beide kanten van de mond. Opengesperde ogen. Open bek. De Munchemoji heet ‘ie.

😱😱😱😱😱😱😱😱😱

Ik ben ervan overtuigd dat het een schreeuw van binnenuit is. Een overval van angst, somberheid en paniek. Een gevoel van totaal controleverlies.

Ik ben Edvard Munchs biografie aan het lezen. Geschreven door Atle Naes. Het heet Munch.

Hij had alle reden om zich zo te voelen. Zijn kunst was zijn enige manier om zijn gevoelswereld onder controle te houden. Om te bloeden op het witte doek. Het waren niet alleen de omstandigheden die zijn leven zo zwaar maakten. De droevigheid zat ook in zijn DNA.

Zijn vader, Christian, was een legerarts en was daardoor veel van huis. Als hij thuis was, was hij of constant in gebed met God of al ijsberend al zijn zorgen aan het overdenken. Vooral of hij de juiste diagnose had gesteld bij zijn patiënten. Hij was een zeer angstig type.

Een familielid herinnert zich hem uit zijn jeugdjaren als ‘een nerveuze, slanke, elegante, oude man die last had van gewetenswroeging en zijn angst op zijn omgeving afstraalde; door zijn nu eens liefdevolle en dan weer opvliegende aard was hij niet echt geschikt om kinderen op te voeden.’

Edvards moeder, Laura, kwam uit een familie met een slechte gezondheid. Ze baarde in amper vijf en half jaar vijf kinderen. Bij elke nieuwe bevalling vreesde ze meer voor haar leven. Toen Edvard vijf jaar was, stierf Laura op 31-jarige leeftijd aan tuberculose. Zijn vader kwam niet over het verdriet heen.

Zijn zus Johanne stierf aan dezelfde longziekte op vijftienjarige leeftijd. Dit maakte diepe indruk op Edvard. Het schilderij waarvan hij zelf de meeste artistieke kopiëen van maakte en waarin hij volop experimenteerde met verschillende schilder- en kleurtechnieken was Het zieke kind, waarop Johanne in bed ligt en uit het raam kijkt. Naast haar zit zijn tante, al biddend, met haar hoofd gebogen van verdriet en wanhoop. Je ziet door het gebruik van de kleuren de frustratie, de donkerheid en de melancholie van machteloosheid.

Edvard had zelf ook veel problemen met zijn gezondheid. Hij heeft diverse scholen en opleidingen in zijn tienerjaren niet kunnen afmaken vanwege ziektes. Vooral longziektes.

Zijn vader stief onverwacht toen Munch als twintigjarige in Parijs zat.

Zijn oudste broer Andreas werd net als zijn vader arts. Hij trouwde en spaarde ondertussen voor zijn grote droom: in de tropen werken, in Kongo of Zuid-Amerika. Hij stierf onverwacht, door een longontsteking, op 31-jarige leeftijd. Zijn vrouw was net zwanger van hun eerste kind…

Zusje Laura was ook vaak ziek: depressie en hysterie. Ze werd regelmatig opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis. De tante, de zus van de moeder, zorgde voor Laura. Ze was als een tweede moeder voor het gezin. De tragiek is dat Christian niet met haar hertrouwde, waardoor het gezin na zijn plotselinge dood geen aanspraak kon maken op een geldbijdrage van de staat.

Als je dit zo leest, is het niet zo gek hoe Edvard zelf worstelde met zijn mentale gezondheid, toch?

Rouw, verdriet, wanhoop, vergankelijkheid en eenzaamheid zie je in veel van zijn schilderijen terug. En dan heb ik het nog niet eens gehad over zijn liefdesleven! Daarover een andere keer misschien meer.

Het verwerken van de dood van zijn familieleden zie je terug in Op het sterfbed:

En in Dood in de ziekenkamer:

Tijdens het maken en tentoonstellen van zijn werk in zijn eerste jaren als schilder, hoefde hij niet op veel begrip te rekenen. De reacties in kranten waren zeer negatief. Niet alleen in Noorwegen, maar ook in Duitsland en Zweden kon zijn werk vooral op hoongelach rekenen. Een amateur die maar wat aanrommelde.

Terwijl hij zijn tijd ver vooruit was.

Munch vond de buzz rondom zijn werk wel vermakelijk. Als je vijanden maakt, vind je ook juist vrienden die je bewonderen om de haat die het bij anderen oproept. Hij bouwde een invloedrijke kring op van artistieke mensen in Parijs, Berlijn, Kopenhagen en Stockholm. Schrijvers, dichters, schilders en mensen van adel.

Om rond te komen, ging hij zijn eigen werk tentoonstellen in diverse steden in Europa. Al die negatieve aandacht leverde juist extra bezoekers op. De biograaf noemt dit een ‘schandaalsucces’. Een mooi woord. Niet dat ook maar een enkele tentoonstelling echt een kassucces werd in zijn beginjaren. Maar het was elke keer net genoeg om niet verhongeren en door te gaan met zijn ontwikkeling als kunstenaar. Om zijn emoties op het doek over te brengen.

Als je het hebt over doorzettingsvermogen… Misschien juist wel omdat hij het idee had dat hij ook vroeg zou sterven. Net zoals de rest van zijn familie. Alleen dat gebeurde niet. Hij overleed in 1944 op 80-jarige leeftijd. Aan een longontsteking. Kinderloos.

Hij weigerde namelijk de somberheid en kwetsbare gezondheid die in zijn genen zat door te geven aan een volgende generatie.

Gelukkig gaf hij wel zijn emoties door. Op het doek.

😱 Deze tekst komt uit mijn dagelijkse e-mail. Elke vrijdag schrijf ik over je creatief uiten of een artiest die zijn lijden om heeft gezet in een kunstwerk. Alleen voor abonnees.
😏 Ik heb een nieuw boek geschreven. Het heet 'Ze gingen samen het toilethokje in.mp4'.
👀 Ik ben een dagelijkse e-mail begonnen. Over naar bed gaan met iemand die je niet mag. Je eenzaam voelen in een club vol mensen. Over de toxiciteit van je eigen perfectionisme. Abonneer je via https://petje.af/tomsondarko/. Als je niet zo goed weet wat je kan verwachten, schrijf je dan in voor mijn wekelijkse e-mail (gratis) of luister naar mijn wekelijkse spraakberichten (gratis).